środa, 21 sierpnia 2013

Rozwój historyczny ksiąg liturgii rzymskiej do Soboru Trydenckiego i ich recepcja w Polsce

Jeden z cenionych liturgistów opublikował w 2001 roku owoc swej wykładowczej pracy dotyczącej historii ksiąg liturgicznych, ze szczególnym uwzględnieniem ich recepcji w Polsce. Mowa, rzecz jasna, o tytule, którego autorem jest ksiądz Józef Wacław Boguniowski SDB, Rozwój historyczny ksiąg liturgii rzymskiej do Soboru Trydenckiego i ich recepcja w Polsce (UNUM, Kraków, 2001). Publikujemy jako pierwsi wstęp do tej dziś trudno dostępnej publikacji (s. 39-41): 
Henryk Łowmiański pisał z pewną dozą żalu w swojej Historii Polski: „Mało nadal zbadano księgi liturgiczne, niekiedy z cennymi wpisami dokonanymi w Polsce” [1]. Stwierdzenie to odzwierciedla stan studium nad księgami liturgicznymi w Polsce nie tylko w czasie, kiedy te słowa zostały napisane, ale można je i należy odnieść przede wszystkim do stanu badań sprzed drugiej wojny światowej. Tak jest rzeczywiście: nie mamy zbyt wielu historyków polskich sprzed drugiej wojny światowej, którzy by poświęcili swoją uwagę badawczą księdze służącej oficjalnemu kultowi w Kościele rzymsko-katolickim. Środowisko lwowskie reprezentują Władysław Abraham (1860-1941), historyk prawa kościelnego i historii Kościoła w Polsce, oraz Zbigniew Obertyński, historyk liturgii, wydawca pontyfikałów polskich. Środowisko krakowskie reprezentuje ks. Jan Fijałek (1864-1936), historyk Kościoła [2].
Kontynuację pionierskiej pracy tych uczonych podjął Katolicki Uniwersytet Lubelski od 1950 r. pod kierownictwem Mariana Rechowicza, a od roku 1958 także Wacława Schenka. Systematyzacji rękopiśmiennych ksiąg liturgii diecezjalnej z okresu przedtrydenckiego dokonał Wojciech Danielski (1935-1985), a edycje ksiąg drukowanych zestawił Jerzy Kopeć. Kolejne hasła w Encyklopedii katolickiej ukazują zestaw zabytków poszczególnych ksiąg liturgicznych w Polsce.
Nowy impuls badaniom ksiąg liturgicznych dał Sobór Watykański II. Zalecił od powrót do źródeł (ad fontes). W Konstytucji o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, nr 25, czytamy: „Należy jak najrychlej zbadać i poprawić księgi liturgiczne” („Libri liturgici quam primum recognoscantur”). 
Jak bardzo cenna jest znajomość źródeł liturgicznych świadczą słynni liturgiści w swoich pracach monograficznych, jak np. A. Franz we Wrocławiu, J. A. Jungmann i H. A. Schmidt, jezuici, oraz P. Radó i A. Nocent, benedyktyni. Po Soborze Watykańskim II wiedza o księgach liturgicznych stała się jednym z przedmiotów głównych w Ratio studiorum instytutów liturgicznych. Dyrektor Instytutu Liturgicznego im. bł. Michała Giedroycia, przy Wydziale Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Wacław Świerzawski zlecił swemu adiunktowi, autorowi niniejszej pracy, ze względu na jego zainteresowania rzymską liturgią antyczną [3] i praktykę archiwalną [4], wykłady na temat ksiąg liturgicznych. Pokłosiem wykładów monograficznych w latach 1994-1997 jest skrypt dla słuchaczy [5], który się ukazał w dwóch wydaniach: w roku 1995 i 1997. Potrzeba lepszego poznania genezy i treści ksiąg liturgicznych, szczególnie pontyfikałów, zrodziła się w czasie opracowywania zagadnienia historii i teologii obrzędów święceń kapłańskich. Zachowane w pamięci, wciąż żywe słowa Adriana Nocenta OSB, wykładowcy w Instytucie Liturgicznym w Rzymie: Liber liturgicus est liber vivens, zadecydowały o podjęciu tematy pracy o dziejach rozwoju ksiąg liturgii rzymskiej od zarania chrześcijaństwa do Soboru Trydenckiego. 
Przez księgę liturgiczną rozumiemy w ścisłym znaczeniu zbiór tekstów euchologicznych, to znaczy zbiór składających się z formuł modlitewnych i przepisów ceremonii im towarzyszących, niezależnie od tego, czy został on zastosowany w kulcie publicznym, czy nie. W tym znaczeniu księga liturgiczna jest traktowana jako źródło, dzięki któremu możemy poznać dzieje liturgii. Naszą refleksję ograniczymy do ksiąg obrządku rzymskiego. Jej granicą chronologiczną będzie Sobór Trydencki. 
Przedmiotem badań będą w zasadzie tylko rękopisy; starodruki natomiast zostaną pominięte. 
Podstawową literaturą pomocniczą będzie wieloletnia praca Klausa Gambera, Codices liturgici latini antiquiores, Pars I-II, Freiburg 21968. Następnie posłużymy się katalogami i inwentarzami archiwów krajowych i zagranicznych. Na szczególną uwagę zasługuje zagadnienie recepcji ksiąg liturgii rzymskiej w Polsce i problem rodzimej produkcji ksiąg liturgicznych. Zagadnienie to poruszymy w kontekście dziejów poszczególnych ksiąg. Dla zilustrowania problemu posłużmy się przykładami zaczerpniętymi z zasobów archiwalnych archiwów i bibliotek diecezjalnych, zakonnych, kościelnych, państwowych w kraju i w Czechach. Dzięki zastosowaniu metody historycznej praca ukaże naturalne, chronologiczne etapy rozwojowe ksiąg liturgicznych. Praca ta będzie liczyć cztery rozdziały. Rozdział pierwszy zostanie poświęcony pierwotnemu okresowi improwizacji charyzmatycznej, drugi zaś tworzeniu pierwszych formularzy liturgicznych. W rozdziale trzecim zajmiemy się księgami przeznaczonymi do pełnienia funkcji liturgicznych przez poszczególnych liturgów. Rozdział ostatni przedstawi wyniki procesu formowania się ksiąg liturgicznych. 
W załączniku przedstawimy między innymi niektóre rodzaje ksiąg, których co prawda nie zalicza się do kategorii ksiąg ściśle liturgicznych, lecz ze względu na ich służebny charakter w pracy duszpasterskiej i w liturgii zasługują na uwagę. Ponadto zostały wymienione księgi, które spełniły wielką rolę w formowaniu się pobożności ludu Bożego. 
Racje historyczne i dydaktyczne zdają się przemawiać za tym, żeby można było niniejsze studium opublikować.
--- 
[1] Historia Polski, pr. zbr. pod ref. Henryka Łowmiańskiego, I, cz. 1, Warszawa 1958, 103.
[2] J. Fijałek, Księgi liturgiczne oraz święta i święci katedry krakowskiej z początku w. XI, "Nova Polonia Sacra" 1 (1928) 350-364.
[3] Pracę doktorską w Instytucie Liturgicznym w San Anselmo w Rzymie przedstawił na temat miejsca sprawowania Eucharystii w pierwszych trzech wiekach.
[4] W latach 1072-1986 kierował Archiwum Generalnym Salwatorianów w Rzymie, następnie Archiwum Prowincjalnym w Krakowie, a po nominacji ks. prof. Wacława Świerzawskiego na rektora Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, zlecono mu zorganizowanie Archiwum Uczelni.
[5] J. W. Boguniowski, Księgi liturgiczne. Zarys historyczny, Kraków 1995, 1997(2).