Kult Maryi w Polsce na przestrzeni dziejów

Bogurodzica jest także obecna w historii Polski od zarania dziejów i wiąże się ze wszystkimi najważniejszymi wydarzeniami. Niesie to za sobą istnienie problematyki maryjnej w szeroko rozumianym aspekcie kulturowym. Wątki i motywy maryjne stanowią podłoże do interpretacji i reinterpretacji dziejów Polski. Są silnie zakorzenione w polskiej kulturze i tradycji - zarówno ludowej, jak i w najważniejszych polskich dziełach sztuki i literatury

Niniejsza książka oparta została na bogatej literaturze przedmiotu dotyczącej kultu Maryi. Stanowi syntezę najważniejszych aspektów polskiej maryjności, zaprezentowanych w aspekcie ich rozwoju historycznego, zarówno na płaszczyźnie magisterium Kościoła, jak również dziejów polskiej państwowości, tradycji, historii polskiej literatury i sztuki.

Na publikację składają się: spis treści, wstęp, pięć rozdziałów, zakończenie, aneks, bibliografia oraz indeks nazwisk. W rozdziale pierwszym jest mowa o kulcie Maryi w pierwszych wiekach chrystianizacji. Drugi rozdział ukazuje kult Bogarodzicy od średniowiecza do XIX wieku. Rozdział trzeci - Matka Boska w kulcie i kulturze polskiej - jest spoiwem łączącym zagadnienia kultu Maryi od średniowiecza po współczesność. Czwarty rozdział traktuje o kulcie Maryi w Polsce w XX i XXI wieku. Z kolei ostatni - piąty - prezentuje kult Maryi w polskiej literaturze, sztuce i muzyce na przestrzeni wieków od średniowiecza do współczesności. W zakończeniu zamieszczone są wnioski wypływające z przeprowadzonego studium. Aneks stanowi antologię wypowiedzi św. biskupa Józefa S. Pelczara, bł. księdza Bronisława B. Markiewicza, sługi Bożego kardynała Augusta Hlonda oraz sługi Bożego Prymasa Stefana Wyszyńskiego na tematy związane ze specyfiką kultu Maryi, obecności tegoż kultu w duchowym dziedzictwie narodu polskiego oraz wpływy Matki Bożej na życie, poglądy i działalność wymienionych autorów.

(ze wstępu).

Zobacz spis treści oraz opis bibliograficzny (kliknij).

Adventus episcopi. Pozaliturgiczne aspekty inauguracji władzy biskupiej w Polsce średniowiecznej na tle europejskim

JACEK MAJEWSKI, Adventus episcopi. Pozaliturgiczne aspekty inauguracji władzy biskupiej w Polsce średniowiecznej na tle europejskim,  Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2013, ss. 208, streszczenie w j. ang., indeks nazw osobowych i geograficznych.

Publikacja dotyczy mało dotychczas obecnego w badaniach nad polskim średniowieczem zagadnienia inauguracji władzy biskupiej. Publikacja przedstawia recepcję, rozwój i cechy charakterystyczne  adwentu biskupiego w okresie średniowiecza na wybranych przykładach z całej Europy. Autor prezentuje jego drogę i recepcję w średniowiecznej metropolii gnieźnieńskiej, szczególną uwagę poświęcając w badaniach inauguracjom biskupów krakowskich i wrocławskich.

Praca dzieli się na cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale przedstawiono antyczne korzenie introitu biskupiego i ich rozwój w Europie w średniowieczu. W rozdziale drugim przedstawiono szczegóły adwentu biskupiego: przygotowania, czas uroczystości, uczestników i miejsce jego sprawowania. Rozdziały III i IV poświęcone są rozwojowi ceremonii adventus episcopi w Polsce do początku XV w. i XVI w.

Badania Autora pokazują szczególne miejsce i rolę polityczno-religijną  biskupa w średniowiecznym społeczeństwie podkreślaną w trakcie inauguracji jego władzy. Autor wskazuje na istotną rolę adventus episcopi i rytów jemu towarzyszących w prawno-społecznym krajobrazie średniowiecznej Europy i Polski. Badania Autora podkreśliły rolę introitu biskupiego jako zwieńczenia procesu legitymizacji władzy biskupiej w terenie kanonicznie powierzonym jego pieczy, szczególnie w przypadkach kontrowersji w okolicznościach wyboru i obejmowania władzy przez nowego biskupa. Autor w zakończeniu postuluje także by podjąć interdyscyplinarne badania nad inauguracją władzy biskupiej w Polsce średniowiecznej mogące rzucić nowe światło na dotychczasowe wnioski.

Piotr Szukiel, Wrocław

* * *

Spis treści:

Wprowadzenie

Rozdział pierwszy. Geneza i antecedencje

I. Antyczne korzenie

II. Średniowieczny rodowód

Rozdział drugi. Średniowieczny rytuał

I. Przygotowania

II. Czas uroczystości

III. Aktorzy i ich scena

Podsumowanie

Rozdział trzeci. Recepcja rytuału adventus episcopi w Polsce do początku XV wieku

Rozdział czwarty. Miejsce rytuału adventus episcopi w ceremonii inauguracji władzy biskupiej w kościele polskim do początku XVI wieku

I. Uwagi wstępne

II. Czas uroczystości

III. Uczestnicy

IV. Struktura ceremonii adventus episcopi w Polsce na przełomie XV i XVI wieku

V. Przysięga

VI. Sacrum w uroczystości ceremonialnego wejścia

VII. Złoty kielich jako dar specjalny z okazji introitu

Zakończenie

Wykaz skrótów

Bibliografia

Indeks nazw osobowych

Indeks nazw geograficznych

Summary

Benedyktyńskie Officium divinum

Publikujemy omówienie ostatnio prezentowanej publikacji:

TADEUSZ BRATKOWSKI [KS.], Offium de tempore w rękopiśmiennych antyfonarzach zakonów benedyktyńskich w Polsce od XV do XIX wieku,  Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013, ss. 337, spis treści i streszczenie w j. ang. Indeksy: osób, miejsc i incipitów śpiewów. 

Przedmiotem badań zwartych w publikacji jest repertuar muzyczno-liturgiczny officium divinum rękopiśmiennych antyfonarzy klasztorów benedyktyńskich (męskich i żeńskich) z terenów Rzeczpospolitej od XV do XIX wieku. Jest to analityczno-porównawcze studium śpiewów chorałowych obejmujące antyfony i responsoria, które tworzą podstawowy repertuar badanych ksiąg oficjum brewiarzowego.  

Praca podzielona została na cztery rozdziały. W pierwszym Autor dokonuje wprowadzenia w genezę i rozwój benedyktyńskiego officium divinum. Wskazuje także na różnice jego ze zwyczajami diecezjalnymi stosowanymi również w klasztorach benedyktyńskich na omawianym terenie. Po omówieniu obu nurtów zwraca uwagę na ich wzajemne związki i oddziaływania.  Drugi rozdział poświęcony jest analizie treści antyfonarzy w dwóch grupach - klasztorów fundowanych w średniowieczu i czasach potrydneckich. W trzecim rozdziale omówiony jest rok liturgiczny (część de tempore) ze wskazaniem na różnice pomiędzy zwyczajami benedyktyńskimi i diecezjalnymi. Ostatni, czwarty rozdział omawia szczegółowo repertuar – antyfony oraz responsoria. 

Dzięki wykorzystanym źródłom autor przedstawił dziedzictwo repertuaru antyfonarzy oraz opisał środowiska monastyczne w których powstawały, lub były używane, badane rękopisu muzyczne. W pracy wskazano na rozwój tradycji zakonnej w celebrowaniu liturgii godzin oraz tradycji diecezjalnej (katedralnej) obecnej także w praktyce modlitwy brewiarzowej klasztorów benedyktyńskich, szczególnie w okresie potrydenckim. Ważnym owocem badań jest wskazanie na stopniowe wypieranie cursus monastycznego na rzecz dominującego w okresie potrydenckim antyfonarza rzymskiego. Warto także zwrócić uwagę na postulaty zawarte w zakończeniu pracy dotyczące, dotychczas bardzo słabo przebadanego problemu ustnego przekazu w rękopiśmiennych antyfonarzy klasztornych. Interesującym postulatem podjętych badań jest także wskazanie na potrzebę badań komparatystycznych repertuarów i tradycji wykonawczych klasztorów polskich i europejskich. Badania takie pomogą wskazać i wyodrębnić rzeczywiste tradycje monastyczne i te wynikające z wpływów innych środowisk. 

Piotr Szukiel, Wrocław

Officium Divinum de tempore w rękopiśmiennych antyfonarach zakonów benedyktyńskich w Polsce od XV do XIX wieku

Jedna z nielicznych tego typu publikacji na Uniwersytecie Rzeszowskim: ks. Tadeusz Bratkowski, Officium Divinum de tempore w rękopiśmiennych antyfonarach zakonów benedyktyńskich w Polsce od XV do XIX wieku (Rzeszów 2013).

Z prezentacji znajdującej się na czwartej stronie okładki:

Przedmiotem publikacji jest Officium Divinum występujące w rękopiśmiennych antyfonarzach zakonów benedyktyńskich z terenów Polski od XV do XIX wieku. Jest to analityczno-porównawcze studium śpiewów chorałowych obejmujące antyfony i responsoria, które tworzą podstawowy repertuar antyfonarzy zachowanych w klasztornych rękopisach zakonów benedyktyńskich męskich i żeńskich zgromadzeń. Rezultaty tej działalności mają wysoki walor poznawczy w zakresie nowych informacji, jak i doświadczeń teoriopoznawczych. Odkrywają i wyznaczają jednocześnie nowe obszary i tematy badawcze w odniesieniu do praktyk wykonawczych śpiewów chorałowych w benedyktyńskich klasztorach.

Liturgia katedry wrocławskiej według przedtrydenckiego Liber Ordinarius z 1563 roku

Ksiądz Helmut Jan Sobeczko napisał oraz wydał w Opolu w 1993 roku rozprawę habilitacyjną: Liturgia katedry wrocławskiej według przedtrydenckiego Liber Ordinarius z 1563 roku (Wydawnictwo św. Krzyża).

Z przedmowy (s. 5):

(...). Bogate formy liturgiczne istniały w Kościołach lokalnych głównie w okresie przedtrydenckim. Wyjątkowe bogactwo własnej tradycji życia religijnego posiadał zawsze Śląsk. Wiele form liturgicznych zastąpiły dopiero ujednolicone po Soborze Trydenckim księgi liturgiczne. Średniowieczną specyfikę liturgiczną diecezji wrocławskiej najlepiej oddają przedtrydenckie księgi liturgivzne, których kilkaset zachowało się do naszych czasów. Jedną z takich księg rękopiśmiennych z 1563 r., zwaną Liber ordinarius (księga określająca porządek liturgii), stała się przedmiotem analizy i edycji w niniejszym opracowaniu. (...).

Ze wstępu (s. 32-33):

(...). Celem tej pracy jest zatem ukazanie przedtrydenckiej liturgii katedry wrocławskiej, głównie w oparciu o wymieniony wyżej kodeks pochodzenia nyskiego z 1563 r., który dziś umownie nazwać możemy kodeksem „opolskim”. Dlatego przedmiotem tej analizy i edycji nie stał się jeden ze wcześniejszych wrocławskich L[iber] O[rdinarius], ale właśnie egzemplarz opolski, mimo iż chronologicznie jest ostatnim z zachowanych. Wyboru egzemplarza opolskiego dokonano przede wszystkim dlatego,  iż zawiera on najpełniejszy opis liturgii sprawowanej w katedrze wrocławskiej. Zachowane bowiem księgi wcześniejsze przeznaczone były dla kościołów parafialnych lub zakonnych. Stąd pomijają one opisy liturgii sprawowanej z udziałem biskupa lub innych prałatów i kanoników katedralnych. Ponadto opolski egzemplarz ukazuje liturgię okresu bezpośrednio poprzedzającego wprowadzenie liturgicznych ksiąg trydenckich. Oprócz tego kodeks ten został napisany w szczytowym okresie przedtrydenckiego rozwoju lokalnej tradycji liturgicznej, która pod wpływem humanistycznych prądów uległa już stopniowej reformie. (...).

Z zakończenia (s. 521, 522, 523, 525)

Przeanalizowany tu Liber Ordinarius opisuje zasadniczo liturgię ukształtowaną we Wrocławiu w XIV i XV wieku. Jednak w licznych przypadkach ukazany w nim jest późniejszy obraz tej tradycji. (...).

Bogactwo śląskiej tradycji liturgicznej widoczne jest jednak przede wszystkim w kulcie świętych i w kalendarzu. Przedtrydencki kalendarz diecezji wrocławskiej wzbogacano poprzez kolejne wieki, poczynając od XI w., a zwłaszcza w sposób bardziej intensywny od XIII wieku. (...).

Duży wpływ na kształt śląskiej liturgii okresu przedtrydenckiego wywarły także silne związki Wrocławia z Krakowem. (...).

Każdego dnia prawie siedmiogodzinną służbę Bożą w katedrze wrocławskiej wypełniała msza poranna i kapitulna oraz liturgia poszczególnych godzin oficjum brewiarzowego. Sprawowanie tych form liturgicznych było dziełem zgodnej współpracy wielu osób. Zasadniczo liturgię katedralną kształtowali i w niej regularnie uczestniczyli wikariusze i uczniowe szkoły katedralnej. W dni świąteczne natomiast do udziału w liturgii zobowiązani byli również prałaci i kanonicy. Należy podziwiać sprawną organizację i współpracę duchowieństwa wyższego i niższego oraz innych służb liturgicznych okresu przedtrydenckiego. Nad organizacją sprawowanej liturgii czuwała pilnie kapituła katedralna, omawiając często bieżące problemy służby Bożej na swoich cotygodniowych sesjach.